De onderstaande tekst is eerder als artikel gepubliceerd in het tijdschrift 'Loopbaanvisie' Nummer 1 - januari 2020
Het leven vraagt om wijsheid, maar zij lijkt ons -steeds vaker- door de vingers te glippen. Wellicht weten we ook niet zo goed meer wat wijsheid is en waar het ten diepste mee te maken heeft. We moeten het soms allemaal zelf maar uitzoeken in het leven. De grote verhalen waar we ons aan kunnen spiegelen en die ons voeden, zijn weggevallen. Ze bieden ons in elk geval niet meer vanzelfsprekend duidelijke kaders. Daar hebben we het moeilijk mee. Hoogleraar psychiatrie Dirk de Wachter stelt dat we collectief moeite hebben met de lastigheden van het leven en moedigt de kunst van het ongelukkig zijn aan (De Wachter, 2019). Dat is nu juist een kunst waar de grote verhalen van religie ons in onderwijzen. We hebben moeite met het maken van onderscheid en keuzes. Juist nu het aantal keuzemogelijkheden toeneemt, roept dat stress op en zelfs op jongere leeftijd (e.g. Dopmeijer et al., 2018; Wijnants, 2013). Er zijn therapieën te over, maar begint het niet met wijsheid? Wijsheid om het verschil te zien wat je veranderen kunt en moet aanvaarden?
Als predikant waak ik ervoor de suggestie te wekken de wijsheid in pacht te hebben. Toch doet men geregeld een beroep op mij in de hoop iets van wijsheid te vinden of te ontvangen. Natuurlijk kan ik als een soort vroedvrouw te werk gaan om de wijsheid in iemand zelf te verlossen. Dat is echter niet wat men over het algemeen van mij verwacht. Ergens wil men horen wat ik vind als pastor en vraagt men mij ronduit naar mijn mening. Ik wil dus eerst maar beginnen met de vraag: wat is wijsheid? Daarna wil ik beschrijven hoe dat een plaats krijgt in mijn dagelijkse praktijk waarin ik diverse mensen spreek op de kruispunten van het leven.
Wat is wijsheid?
Ongetwijfeld leveren verschillende disciplines verschillende definities van het woord 'wijsheid' op. Alleen al in mijzelf herken ik verschillende associaties bij dit woord. Als theoloog denk ik ogenblikkelijk aan de wijsheidsliteratuur die de Bijbel rijk is, zoals de boeken Job, Psalmen, Spreuken, Prediker en Hooglied. Als onderwijs- en ontwikkelingspsycholoog denk ik aan het vermogen om complexe vragen en problemen op te lossen. Als loopbaan- en studieadviseur denk ik aan de vaardigheid om sturing te geven aan het eigen leven en daarin strategische keuzes te maken. Voor de betekenis van het woord wijsheid in het algemeen spraakgebruik ga ik te rade in het woordenboek van Van Dale (2005, Lemma Wijsheid). Daar is de definitie als volgt: "De juiste, hoogste, op inzicht en levenservaring berustende kennis." Deze definitie heb ik voor mezelf gevisualiseerd (figuur 2).
Wijsheid volgens de definitie van Van Dale en de wijze waarop ik haar heb gevisualiseerd is een constructie. Wijsheid is opgebouwd uit verschillende elementen die op elkaar aansluiten en inwerken en stoelt dus op inzicht en levenservaring. Hier wil ik deze omdraaien. Mijn vertrekpunt is de levenservaring, vervolgens ga ik in op inzicht en sluit het bouwwerk af met de hoogste en juiste kennis.
De eerste zuil: levenservaring
In mijn dagelijkse praktijk blijkt het telkens heilzaam te zijn om levenservaring te delen. In het pastoraat (dat is de zielzorg aan gemeenteleden) is het gebruikelijk om dit te doen door te laten vertellen over de biografie als bron van de levenservaring. Daarnaast is het van belang hierop te reflecteren. In de biografie die gedeeld wordt door mensen is een interpretatie aanwezig, omdat het een samenstelling of een constructie betreft. In dit verband zouden we kunnen spreken over het script van het leven (Luther, 1992). Er is dus sprake van een narratief. De narratieve benadering veronderstelt dat mensen verhalenvertellers zijn die betekenis (trachten te) geven aan gebeurtenissen in hun leven. Narratieve concepten als plot, toon en rollen spelen hierin een rol. De narratieve benadering is niet bedoeld om tot algemene inzichten te komen, maar is juist op zoek naar een lokaal, specifiek en een tot op zekere hoogte subjectief begrip van de werkelijkheid. Voor het absolute kennen en weten is in deze benadering gen plaats, maar dat is ook zeker de bedoeling niet (Ganzevoort, 2014)
De tweede zuil: inzicht
Door het vertellen van het levensverhaal en daarin ruimte te geven aan momenten waarop het leven niet vanzelf leek te gaan, ontstaat vaak al een eerste inzicht. Er is echter vaak meer voor nodig. Het woord ‘inzicht’ heeft te maken met perspectief. Dat brengt me bij wat in jargon hermeneutiek heet. Hermeneutiek gaat over interpretatie en zingeving. Aanvankelijk ging deze theorie over de interpretatie van tekst, maar blijkt ook van betekenis in de geestelijke hulpverlening. Een tekst of een levensverhaal is in zichzelf betekenisloos. Het krijgt pas betekenis door de interpretatie ervan door een lezer of een hoorder. Door interactie tussen verhaal en ontvanger ontstaat een perspectief. Je kunt dit een horizon noemen. Een verhaal verschaft een andere horizon dan de eigen horizon. Wanneer deze perspectieven zich versmelten ontstaat er een nieuwe horizon. (Chiari & Nuzzo, 2010). Deze horizon, versta ik ook als inzicht.
Het dak: hoogste en juiste kennis
Wijsheid als hoogste en juiste kennis heeft een normatief karakter. Wie bepaalt of het de hoogste en juiste kennis is? In een postmoderne samenleving die bovendien ook nog geïndividualiseerd is, zal iedereen dat voor zichzelf uitmaken. De hermeneutische benadering biedt hier ruimte en laat dat eigenlijk open. Het neemt niet weg dat ik in mijn dagelijkse werk telkens merk dat we als mensen graag op willen gaan in een groter verhaal, een traditie. We hebben behoefte aan een gemeenschappelijk kader van waarden en normen. Een levensbeschouwelijke traditie reikt dit in elk geval aan. Al was het maar vanwege het feit dat ze gestoeld is op verhalen waar we ons eigen levensverhaal en ons eigen inzicht aan kunnen spiegelen. Bijbelverhalen gaan opvallend vaak over het nastreven van eigen regie om die vervolgens totaal te verliezen. Hoe actueel wil je het krijgen? Het overkoepelende verhaal is er een van verantwoordelijkheid, afhankelijkheid en hoop op een zinvolle toekomst.
Samenhang
Wijsheid ontstaat als een groter verhaal, dat normen en waarden verschaft, verbonden kan worden aan de eigen biografie en persoonlijk inzicht. Wijsheid heeft te maken met het verbreden van de horizon en het veranderen van perspectief. Als psycholoog, coach of therapeut kun je proberen een ander perspectief te creëren door het levensverhaal vanuit een ander gezichtspunt te laten vertellen. In mijn vorming tot predikant leerde ik dat het van belang is om te vragen naar verhalen die van betekenis zijn. We putten in de kerk uiteraard uit een rijke traditie van talloze Bijbelverhalen. Verhalen die van betekenis zijn, geven vaak een bijzonder perspectief en zorgen voor herkenning. Door te vragen of je je herkent in een personage en wat voor de herkenning zorgt, ontstaat een nieuwe opening. Vaak is er dan opeens het besef: dat verhaal gaat over mij! Het is voor mij als predikant een zegen dat de meeste mensen wie ik werk de grote Bijbelverhalen nog kennen en deze ook als betekenisvol zien.
Ik merk dus dat het behulpzaam is om te vragen naar verhalen, denk daarbij ook aan films, die voor mensen van betekenis zijn en waarin ze iets van zichzelf herkennen. Wat herkennen ze? Hoe loopt het verhaal af en wat zou er nodig zijn voor een betere afloop of wending in het (eigen) verhaal? Het zijn vaak metaforen voor het eigen leven waarin een sleutel ligt naar een nieuwe opening of een nieuw perspectief. Door samen de verhalen te interpreteren ontstaat dus een nieuwe hermeneutische horizon en komen mensen tot een beter of ander inzicht. De wijsheid ontstaat als deze verhalen verbonden worden aan een groter verhaal, dat een levensbeschouwelijk kader aangeeft. Ik denk hierbij ook aan een neoliberale opvatting dat we zelf verantwoordelijk zijn voor ons geluk.
Wat wijsheid biedt
Het gebed dat ik als opschrift (figuur 1) bij dit artikel heb gekozen is een gedeelte uit de Serenity Prayer van Reinold Niebuhr en wordt nog wel eens abusievelijk toegeschreven aan anderen (Fair, 1989). Het gebed laat naar mijn idee heel goed zien wat wijsheid vooral is als we het bezien vanuit het perspectief van levenservaring en inzicht. Wijsheid biedt een handelingsperspectief in lastige situaties. Het is meer dan doen wat verstandig is en het is beduidend iets anders dan het hebben van de juiste wetenschappelijke kennis. Wijsheid geeft richting in ons leven en doet een appèl op meer dan alleen ons verstand. Het gaat ook om onze emotie. Bovendien heeft het betrekking op onze diepste overtuigingen van hoe het leven zou moeten zijn en hoe we dat willen vormgeven. Met name dat laatste is van belang als het gaat om het normatieve aspect van 'de juiste, hoogste kennis'.
Conclusie
Mensen willen betekenis geven aan het leven en wat hen daarin overkomt. Verhalen helpen om levenservaringen een plaats te geven. In de eerste plaats, omdat we door het vertellen van onze levensverhalen betekenis geven. Inzicht en perspectief ontstaan door ons levensverhaal te verbinden aan grotere verhalen en onszelf daarin een plaats te geven. Als dat gebeurt ontstaat een nieuwe horizon. Zo ontstaat wijsheid die gestoeld is op levenservaring en inzicht.
Referenties
• Chiari, G., & Nuzzo, M.L. (2010). Constructivist Psychotherapy, A Narrative Hermeneutic Approach. London & New York: Routledge.
• Den Boon, T., & Hendrickx, R. (met Van der Sijs, N., Etymologie). (2015). Groot woordenboek van de Nederlandse taal (15e herziene editie). Utrecht: Van Dale.
• De Wachter, D. (2019). De kunst van het ongelukkig zijn. Leuven: Lannoo Campus.
• Dopmeijer, J. M., Gubbels, N., Kappe, R., Bovens, R., de Jonge, J., van der Heijde, C. Wiers, R. W. (2018). Actieplan studentenwelzijn.
• Fair, G. E. (1989). The Man Who Wrote the Serenity Prayer. Employee Assistance Quarterly, 4:4, 57-65.
• Ganzevoort, R.R. (2014). Narrative Approaches. In B.J. Miller-McLemore (Ed.) Practical Theology,
(pp.214-223) West-Sussex: Wiley Blackwell.
• Luther, H. (1992). Religion und Alltag, Bausteine zu einer Praktischen Theologie des Subjects. Stuttgart: Radius-Verlag.
• Wijnants, N. (2013). Het dertigers dilemma, De belangrijkste loopbaan-en levensvragen van twintigers en dertigers. Amsterdam: Prometheus- Bert Bakker.
